सामान्य अध्ययन-I | General Studies Paper I Syllabus in Marathi

 

(भारतीय वारसा आणि संस्कृती, इतिहासआणिजग आणि समाजाचा भूगोल)

• भारतीय संस्कृती - प्राचीन काळापासून आधुनिक काळापर्यंत कला प्रकार, साहित्य आणि वास्तुकला यातील ठळक पैलू.
• आधुनिक भारतीय इतिहास सुमारे अठराव्या शतकाच्या मध्यापासून ते वर्तमान- महत्त्वपूर्ण घटना, व्यक्तिमत्त्वे, समस्या.
• स्वातंत्र्य लढा - त्याचे विविध टप्पे आणि देशाच्या विविध भागांतील महत्त्वाचे योगदान/योगदान.
• स्वातंत्र्योत्तर एकत्रीकरण आणि देशात पुनर्रचना.
• जगाच्या इतिहासात 18 व्या शतकातील औद्योगिक क्रांती, जागतिक युद्धे, अशा घटनांचा समावेश असेल.पुन्हा काढणेराष्ट्रीय सीमा, वसाहतीकरण, उपनिवेशीकरण, साम्यवाद, भांडवलशाही, समाजवाद इ. यांसारखे राजकीय तत्वज्ञान- त्यांचे स्वरूप आणि समाजावरील प्रभाव.
• भारतीय समाजाची ठळक वैशिष्ट्ये, भारतातील विविधता.
• महिला आणि महिला संघटनेची भूमिका, लोकसंख्या आणि संबंधित समस्या, गरिबी आणि विकासात्मक समस्या, शहरीकरण, त्यांच्या समस्या आणि त्यांचे उपाय.
• भारतीय समाजावर जागतिकीकरणाचे परिणाम.
• सामाजिक सक्षमीकरण, सांप्रदायिकता, प्रादेशिकता आणि धर्मनिरपेक्षता.
• जगाच्या भौतिक भूगोलाची ठळक वैशिष्ट्ये.
• जगभरातील प्रमुख नैसर्गिक संसाधनांचे वितरण (दक्षिण आशिया आणि भारतीय उपखंडासह); जगाच्या विविध भागांमध्ये (भारतासह) प्राथमिक, दुय्यम आणि तृतीयक क्षेत्रातील उद्योगांच्या स्थानासाठी जबाबदार घटक.
• भूकंप, त्सुनामी, ज्वालामुखीय क्रियाकलाप, चक्रीवादळ इत्यादी महत्त्वाच्या भूभौतिकीय घटना, भौगोलिक वैशिष्ट्ये आणि त्यांचे स्थान-गंभीर भौगोलिक वैशिष्ट्यांमधील बदल (जलसंस्था आणि बर्फाच्या टोप्यांसह) आणि वनस्पती आणि प्राणी आणि अशा बदलांचे परिणाम.

भारतीय वारसा आणि संस्कृती
भारतीय कला प्रकार भारतीय चित्रे शास्त्रीय नृत्य प्रकार लोकनृत्य प्रकार शास्त्रीय संगीत कठपुतळी मातीची भांडी नाटक/नाटक मार्शल आर्ट्स साहित्य प्राचीन भारतीय साहित्य शास्त्रीय संस्कृत साहित्य पाली आणि प्राकृत भाषेतील साहित्य प्रारंभिक द्रविड साहित्य	मध्ययुगीन साहित्य भक्तीच्या महिला कवयित्री मध्ययुगीन साहित्यातील ट्रेंड आधुनिक भारतीय साहित्य आर्किटेक्चर हडप्पा आर्किटेक्चर मंदिर वास्तुकला गुहा आर्किटेक्चर इंडो-इस्लामिक आर्किटेक्चर मध्ययुगीन वास्तुकला आधुनिक आर्किटेक्चर भारतीय वास्तुकलेच्या विकासात बौद्ध आणि जैन धर्माचे योगदान रॉक कट आर्किटेक्चर औपनिवेशिक वास्तुकला आणि आधुनिक कालखंड

आधुनिक भारतीय इतिहास
अठराव्या शतकाच्या मध्यापासून ते वर्तमानापर्यंत लोकांची सामाजिक-आर्थिक स्थिती भारतातील युरोपीयन प्रवेश ब्रिटिशांनी भारतावर विजय मिळवला	ब्रिटिश धोरणे आणि त्यांचा प्रभाव – आर्थिक, प्रशासकीय आणि सामाजिक-सांस्कृतिक सामाजिक-सांस्कृतिक सुधारणा चळवळी ब्रिटीश पूर्व-1857 विरुद्ध उठाव

स्वातंत्र्य लढा

1857 चा उठाव भारतातील राष्ट्रवादाचा विकास (1858-1905) देशाचे राजकीय, आर्थिक आणि प्रशासकीय एकीकरण पाश्चात्य शिक्षणाची भूमिका प्रेसची भूमिका पुन्हा शोधभारताच्या भूतकाळातील सुरुवातीच्या राजकीय हालचाली INC ची निर्मिती संयमी युग वाढलष्करी राष्ट्रवाद आणि क्रांतिकारी क्रियाकलाप (1905-1918) स्वदेशी आणि बहिष्कार आंदोलन सुरत स्प्लिट आंतरराष्ट्रीय प्रभाव मोर्ले - मिंटो रिफॉर्म्स जातीयवादाची वाढ सुरुवातजनराष्ट्रवाद (1919-1939) महात्मा गांधी - त्यांचे विचार आणि नेतृत्व मॉन्टेगु-चेम्सफोर्ड सुधारणा रौलेट कायदा,सत्याग्रह आणिजालियनवाला बाग हत्याकांड असहकार आणि खिलाफत चळवळ

स्वराजवादी आणि नो-चेंजर्स उदयनवीन शक्तींचा - समाजवादी विचार, युवक आणि ट्रेड युनियनवाद क्रांतिकारी क्रियाकलाप सायमन कमिशन आणि नेहरू अहवाल सविनय कायदेभंग चळवळ गोलमेज परिषदा सांप्रदायिक पुरस्कार आणि पूना करार केंद्रीय विधानमंडळ (1934) आणि प्रांतीय असेंब्ली (1937) च्या निवडणुकीत सहभाग भारत सरकार कायदा, १९३५ स्वातंत्र्य आणि विभाजनाच्या दिशेने (1939-1947) द्वितीय विश्वयुद्ध दरम्यान राष्ट्रीय चळवळ ऑगस्ट ऑफर वैयक्तिक सत्याग्रह जातीयवादाची वाढ शेतकरी चळवळी राज्य लोकसंघर्ष क्रिप्स मिशन भारत छोडो आंदोलन Wavell योजना INA आणि सुभाषचंद्र बोस कॅबिनेट मिशन दुसऱ्या महायुद्धानंतर राष्ट्रवादीचा उठाव फाळणीसह स्वातंत्र्य

स्वातंत्र्योत्तर एकत्रीकरण
नेशन बिल्डिंग फाळणी आणि त्याचे परिणाम संस्थानांचे एकत्रीकरण राज्यांची पुनर्रचना अधिकृत भाषेचा मुद्दा आदिवासी एकत्रीकरण प्रादेशिक आकांक्षा परराष्ट्र धोरण अलाइन चळवळ पंचशील पाकिस्तान आणि चीनशी युद्ध आण्विक धोरण अर्थव्यवस्था नियोजित विकास हरित क्रांती, ऑपरेशन फ्लड आणि सहकारी	कृषी आणि जमीन सुधारणा औद्योगिक सुधारणा एलपीजी सुधारणा राजकारण एका पक्षाच्या वर्चस्वाचा काळ विरोधी पक्षांचा उदय आणीबाणी: लोकशाही व्यवस्थेचे संकट प्रादेशिक पक्षांचा उदय युती युग सामाजिक लोकप्रिय हालचाली जातीयवाद स्वातंत्र्यापासून भारतीय महिला नक्षलवाद

जगाचा इतिहास

औद्योगिक क्रांती नवजागरण सागरी मार्गांचा शोध सुधारणा काउंटर रिफॉर्मेशन युरोपियन राष्ट्रे उत्तर अमेरिका स्थायिक गुलामांच्या व्यापाराचा उदय अमेरिकन स्वातंत्र्य युद्ध फ्रेंच क्रांती युरोपमधील राष्ट्रवाद भांडवलशाही, वसाहतवाद आणि साम्राज्यवादाचा उदय पहिले महायुद्ध युद्धाची कारणे युद्धाची व्याप्ती आणि अभ्यासक्रम रशियन क्रांती युद्ध आणि शांतता कराराचा अंत युद्धाचे परिणाम लीग ऑफ नेशन्स दोन युद्धांमधील जग युद्धानंतर युरोप - फॅसिझम आणि नाझीवाद महामंदी सोव्हिएत युनियनचा उदय आशिया आणि आफ्रिकेतील राष्ट्रवादी चळवळी एक मजबूत शक्ती  यू.एस

दुसरे महायुद्ध फॅसिस्ट आक्रमकता आणि पाश्चात्य लोकशाहीचा प्रतिसाद युद्धाचा उद्रेक युद्धाची थिएटर्स युद्धात यूएस प्रवेश युद्धाचे जागतिक स्वरूप होलोकॉस्ट प्रतिकार हालचाली युद्धानंतरचे परिणाम डिकॉलोनिलायझेशन आणि राष्ट्रीय सीमांचे पुनर्रचना दुसऱ्या महायुद्धानंतर युरोप शीतयुद्ध आशिया आणि आफ्रिकेचा उदय पश्चिम आशिया आणि उत्तर आफ्रिकेतील विकास साम्यवादाचा प्रसार कोरियन युद्ध व्हिएतनाम युद्ध क्यूबन संकट सोव्हिएत युनियनचे पतन राजकीय तत्वज्ञानाची संकल्पना, प्रकार आणि सामाजिक प्रभाव साम्यवाद भांडवलशाही समाजवाद

भारतीय समाज

भारतीय समाजाची ठळक वैशिष्ट्ये
विविधता (प्रकार – जात, भाषिक, सामाजिक आणि धार्मिक, वंश, जमाती आणि वंश, संस्कृती) विविधतेमुळे निर्माण झालेली आव्हाने ऐक्य बहुवचनवाद	विविधतेत एकता असमानता आणि बहिष्कार कुटुंब व्यवस्था वरील उदाहरणे.

महिला आणि महिला संघटनेची भूमिका
महिला संघटना – कृतीतून सक्षमीकरण 19 व्या शतकातील सामाजिक सुधारणा चळवळी आणि सुरुवातीच्या महिला संघटना - (1) कृषी संघर्ष आणि विद्रोह, (2) स्वातंत्र्य लढ्यात सहभाग महिला संघटना पोस्ट – 1947	70 च्या दशकात महिला चळवळीचे पुनरुत्थान: (1) नवीन संघटनांचा उदय, (2) दृष्टीकोन आणि समस्या समकालीन महिला समस्या आणि संघटना प्रतिसाद महिला संस्था आणि बचत गट महिला संघटनांसमोरील आव्हाने

लोकसंख्या आणि संबद्ध समस्या
भारताची मूलभूत लोकसंख्या भारतातील लोकसंख्या ट्रेंड आणि त्यांचे परिणाम जास्त लोकसंख्येची कारणे आणि परिणाम लोकसंख्येच्या स्फोटाची आव्हाने	भारतीय लोकसंख्येची बदलती वय रचना डेमोग्राफिक डिव्हिडंड: भारतासाठी वरदान किंवा नुकसान भारतातील लोकसंख्या वृद्धत्व भारताचे लोकसंख्या धोरण आणि उपक्रम

गरिबी आणि विकासात्मक समस्या
विकास आणि गरिबीची संकल्पना गरिबीचे प्रकार गरिबीचे मोजमाप - दारिद्र्यरेषा गरिबीची कारणे सामाजिक समस्या म्हणून गरिबी गरिबीचा सामाजिक-आर्थिक प्रसार गरिबीचे परिणाम - विषमता दुष्टचक्र चालू ठेवणे गरिबीचा सर्वात जास्त फटका कोणाला बसतो?	वाढत्या शहरी गरिबीची समस्या गरीबी निर्मूलन उपक्रम गरीबी कमी करण्यासाठी "ट्रिकल डाउन" अर्थशास्त्रातून सर्वसमावेशक किंवा गरीब समर्थक विकासाकडे धोरण शिफ्ट गरिबी निवारण आणि विकास यांच्यातील संबंध: गरिबी-असमानता-विकासाचा संबंध

 

शहरीकरण
भारतातील नागरीकरण ट्रेंड आणि त्यांचे परिणाम - लोकसंख्या आणि सामाजिक परिमाण शहरीकरणाला चालना देणारे घटक सेवा वितरणाची स्थिती आणि शहरीकरणामुळे निर्माण झालेली आव्हाने शहरी भागातील समस्या	शहरीकरणाचे सामाजिक परिणाम ग्रामीण भागातील नागरीकरणाचा परिणाम शहरी नियोजन आणि शहरी स्थानिक संस्थांची भूमिका (ULB) आवश्यक सुधारणा आणि आतापर्यंत घेतलेले सरकारी उपक्रम झोपडपट्ट्यांच्या समस्या

भारतीय समाजावर जागतिकीकरणाचे परिणाम
जागतिकीकरण समजून घेणे - त्याचे वेगवेगळे परिमाण जागतिकीकरण आणि संस्कृती - एकजिनसीकरण वि. स्थानिकीकरण जागतिकीकरणाला चालना देणारे घटक	जागतिकीकरण आणि भारत भारतावर जागतिकीकरणाचा प्रभाव - सामाजिक-सांस्कृतिक, आर्थिक, महिलांवर, कृषी क्षेत्र इ. जागतिकीकरणामुळे गरिबी येते का?

सामाजिक सक्षमीकरण
सामाजिकदृष्ट्या वंचित गट कोणते आहेत? सामाजिक सक्षमीकरणाची परिमाणे	सामाजिक सक्षमीकरणासाठी सरकारी उपक्रम

जातीयवाद
सांप्रदायिकता - त्याची वैशिष्ट्ये भूतकाळातील भारतातील जातीयवाद समकालीन भारतातील सांप्रदायिकता जातीयवादाची कारणे	जातीयवादाचे परिणाम सांप्रदायिकता नियंत्रित आणि निर्मूलनासाठी उपाय जातीयवादाचा उतारा म्हणून धर्मनिरपेक्षता

प्रादेशिकता
प्रदेश आणि प्रादेशिकतेची संकल्पना प्रादेशिकतेचे विविध रूप भारतातील प्रादेशिकता प्रादेशिकतेची कारणे 'सन्स ऑफ सॉईल' ही संकल्पना	प्रादेशिकतेचे परिणाम संघवाद आणि प्रादेशिकता प्रादेशिक पक्षांची भूमिका प्रादेशिकता समाविष्ट करण्यासाठी उपाय आंतरराष्ट्रीय क्षेत्रात प्रादेशिकता

धर्मनिरपेक्षता
धर्मनिरपेक्षतेची संकल्पना सेक्युलॅरिझमचे भारतीय मॉडेल भारतातील धर्मनिरपेक्षता भारतातील धर्मनिरपेक्षतेचे स्वरूप आणि सराव	समान नागरी संहिता भारतातील धर्मनिरपेक्षतेसमोरील आव्हाने भारताला खऱ्या अर्थाने धर्मनिरपेक्ष बनवण्याचे उपाय

भूगोल

जगाच्या भौतिक भूगोलाची ठळक वैशिष्ट्ये
भूरूपशास्त्र पृथ्वीची उत्पत्ती आणि उत्क्रांती पृथ्वीचा अंतर्भाग महाद्वीप आणि महासागरांचे वितरण प्लेट टेक्टोनिक सिद्धांत भूकंप आणि ज्वालामुखींचे वितरण रॉक्स आणि रॉक सायकल जिओमॉर्फिक प्रक्रिया - एंडोजेनिक आणि एक्सोजेनिक भूस्वरूप आणि त्यांची उत्क्रांती समुद्रशास्त्र जलविज्ञान चक्र सीफ्लोर स्प्रेडिंग महासागर मजला कॉन्फिगरेशन	महासागरांचे तापमान आणि क्षारता महासागरांची हालचाल - लाटा, भरती, प्रवाह हवामानशास्त्र पृथ्वीचे वातावरण – रचना आणि रचना सौर विकिरण, उष्णता बजेट आणि तापमान वायुमंडलीय अभिसरण आणि हवामान प्रणाली जागतिक हवामान (उदाहरणे) मातीचा भूगोल माती आणि मातीची सामग्री माती निर्मितीची प्रक्रिया माती तयार करणारे घटक मातीचे प्रकार (उदाहरणे) मातीची धूप आणि संवर्धन

जगभरातील प्रमुख नैसर्गिक संसाधनांचे वितरण
संसाधनांचे प्रकार मूळ, मालकी, थकबाकी इ.च्या आधारावर. जमीन संसाधने जमिनीचा वापर जमीन वापर नमुना जमिनीचा ऱ्हास आणि संवर्धन वनसंपदा प्रकार आणि वितरण – गवताळ प्रदेश, जंगले इ. कमी होण्याची कारणे वनांचे संवर्धन जल संसाधने सागरी आणि गोडे पाणी पाण्याची टंचाई आणि संवर्धनाची गरज	एकात्मिक जल संसाधन व्यवस्थापन कृषी संसाधने शेतीचे प्रकार पीक नमुने अर्थव्यवस्था, रोजगार आणि आउटपुटमध्ये योगदान अन्न सुरक्षा खनिज आणि ऊर्जा संसाधने खनिजांचे वर्गीकरण - फेरस आणि नॉन-फेरस खनिजांची घटना खनिजांचे संवर्धन ऊर्जा संसाधनांचे वर्गीकरण - पारंपारिक आणि अपारंपरिक ऊर्जा संसाधनांची घटना ऊर्जा संसाधनांचे संवर्धन

उद्योगांच्या स्थानासाठी जबाबदार घटक
उद्योगांचे वर्गीकरण च्या आधारावर उद्योगांचे स्थान आणि वितरण कच्चा माल श्रम बाजार भांडवल जमीन अनुदान आणि आर्थिक प्रोत्साहन	शक्ती वाहतूक पाणी संवाद प्रमुख उद्योगांचे वितरण - लोह आणि पोलाद, आयटी, कॉटन टेक्सटाईल एग्लोमेरेशन आणि फूटलूज इंडस्ट्रीज

महत्त्वाची भूभौतिकीय घटना
भूकंप पृथ्वी का हलते? भूकंपाच्या लाटा  झोन भूकंपाचे प्रकार भूकंप मोजणे भूकंपाचे परिणाम सुनामी त्सुनामी कशामुळे होते त्सुनामीचा प्रभाव त्सुनामीचा प्रभाव कमी करणे	ज्वालामुखी ज्वालामुखीचे प्रकार ज्वालामुखी कशामुळे होतात? ज्वालामुखीय भूरूप चक्रीवादळ उष्णकटिबंधीय चक्रीवादळे चक्रीवादळ विरोधी अतिरिक्त उष्णकटिबंधीय चक्रीवादळे

भौगोलिक वैशिष्ट्ये आणि त्यांचे स्थान
गंभीर भौगोलिक वैशिष्ट्यांमध्ये बदल घडवून आणणारे घटक बदलत्या भौगोलिक वैशिष्ट्यांची उदाहरणे - बर्फाचे आवरण, वाळवंटीकरण इ.	बदलत्या भौगोलिक वैशिष्ट्यांचा प्रभाव